اصول اخلاقى در قرآن

اصول اخلاقى در قرآن

مى ‏دانيم قرآن مجيد به صورت يك كتاب كلاسيك تنظيم نشده كه فصول و مباحثى به شكل اين گونه كتابها داشته باشد، بلكه مجموع ه‏اى از وحى آسمانى است كه به تدريج و بر حسب نيازها و ضرورتها نازل شده است، ولى مى‏توان آن را با استفاده از روش تفسير موضوعى در چنين قالب هايى تفسیر کرد.

از تقسيم‏هايى كه از مجموع آيات قرآن استفاده مى ‏شود اين است كه اصول اخلاق را مى ‏توان در چهار بخش خلاصه كرد:

1- مسائل اخلاقى در ارتباط با خالق

2- مسائل اخلاقى در ارتباط با خلق

3- مسائل اخلاقى در ارتباط با خويشتن

4- مسائل اخلاقى در ارتباط با جهان آفرينش و طبيعت

مساله شكرگزارى (شكر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسليم در برابر فرمان او و مانند اينها، جزء گروه اول است.

تواضع و فروتنى، ايثار و فداكارى، محبت و حسن خلق، همدردى و همدلى و مانند آن، از گروه دوم مى ‏باشد.

پاكسازى قلب از هرگونه ناپاكى و آلودگى، و مدارا با خويشتن در برابر تحميل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است.

عدم اسراف و تبذير و تخريب مواهب الهى و مانند آن، از گروه چهارم است.

همه اين اصول چهارگانه، شاخه‏هايى در قرآن مجيد دارد كه در بحثهاى موضوعى آينده در تك تك مباحث اخلاقى به آن اشاره خواهد شد.

البته اين شعب چهارگانه با شعب چهارگانه‏اى كه در كتاب «اسفار» فيلسوف معروف «ملاصدرا شيرازى‏» و پيروان مكتب او آمده است، متفاوت است. آنها مطابق روش معروف خود كه انسان را در مسير سعادت به مسافرى تشبيه مى‏كنند و مسائل خودسازى را به سير و سلوك تعبير مى‏نمايند، براى انسان چهار سفر قائل شده ‏اند:

او مى ‏گويد سالكان از عرفا و اولياء الله چهار سفر دارند:

1- سفر از خلق به سوى حق (السفر من الخلق الى الحق)

2- سفر به حق در حق (السفر بالحق فى الحق)

3- سفر از حق به سوى خلق به وسيله حق (السفر من الحق الى الخلق بالحق)

4- سفر به حق در خلق (السفر بالحق فى الخلق)

ناگفته پيداست كه اين سفرهاى اربعه يا مراحل چهارگانه خودسازى و سير و سلوك الى الله، راه ديگرى را مى‏پيمايد، هر چند شباهتهايى در پاره‏اى از قسمتها ميان آن و شاخه‏هاى چهارگانه اخلاق كه در سابق به آن اشاره كرديم وجود دارد.

در قرآن مجيد مجموعه آياتى وجود دارد كه به نظر مى‏رسد اصول كلى اخلاق در آن ترسيم شده است.

از جمله، مجموعه آيات سوره لقمان است، كه از اين آيه شروع مى‏شود:

«ولقد آتينا لقمان الحكمة ان اشكرلله; ما به لقمان حكمت‏بخشيديم (و به او الهام كرديم) شكر خدا را به جاى آور!» (سوره لقمان، آيه‏12)

در زمينه معارف و عقائد، نخست‏سخن از شكر منعم مى‏گويد، و مى‏دانيم مساله شكر منعم، نخستين گام در طريق شناخت‏خداست; و به تعبير ديگر - همان‏گونه كه علماى علم عقائد و كلام تصريح كرده‏اند - انگيزه حركت‏به سوى شناخت‏خداوند همان مساله شكر نعمت است; چرا كه انسان، هنگامى كه چشم باز مى‏كند خود را غرق نعمتهاى فراوانى مى‏بيند، و بلافاصله وجدان او وى را به شناخت‏بخشنده نعمت دعوت مى‏كند، و اين آغاز راه براى معرفة الله است.

سپس به سراغ مساله توحيد مى‏رود، و با صراحت مى‏گويد: «لاتشرك بالله ان الشرك لظلم عظيم; چيزى را همتاى خدا قرار نده كه شرك ظلم عظيمى است!»

و در مرحله ديگر، سخن از معاد مى‏گويد كه دومين پايه مهم معارف دينى است; مى‏گويد: «يابنى انها ان تك مثقال حبة من خردل فتكن فى صخرة او فى السموات او فى الارض يات بها الله; پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (عمل نيك يا بد) باشد و در دل سنگى يا گوشه‏اى از آسمانها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را (در قيامت‏براى حساب) حاضر مى‏سازد! » (سوره لقمان، آيه‏16)

سپس به اصول اساسى اخلاق و حكمت عملى پرداخته و به امور زير اشاره مى ‏كند:

1- مساله احترام نسبت‏به پدر و مادر، و شكرگزارى از آنها به دنبال شكر پروردگار (ووصينا الانسان بوالديه.... ان اشكرلى ولوالديك)

(سوره لقمان، آيه‏14)

2- اهميت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نيايش و خضوع در برابر او (اقم الصلوة) (سوره‏لقمان، آيه‏17)

3- امر به معروف و نهى از منكر (وامر بالمعروف وانه عن المنكر) (سوره لقمان، آيه‏17)

4- صبر و شكيبايى در مقابل حوادث تلخ زندگى (واصبر على ما اصابك) (سوره لقمان، آيه‏17)

5- حسن خلق در برابر مردم (ولاتصعر خدك للناس) (سوره لقمان، آيه‏18)

6- تواضع و فروتنى و ترك تكبر در برابر خدا و خلق (ولاتمش فى الارض مرحا ان الله لايحب كل مختال فخور) (سوره لقمان، آيه‏18)

7- ميانه‏روى و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چيز) (واقصد فى مشيك واغضض من صوتك) (سوره لقمان، آيه‏19)

به اين ترتيب، مشاهده مى‏كنيم كه قسمت عمده‏اى از فضائل اخلاقى، به عنوان حكمت لقمان در آيات منعكس است كه شامل شكر و صبر و حسن خلق و تواضع و ميانه‏روى و دعوت به نيكيها و مبارزه با بديها مى‏شود، كه ضمن هفت آيه توضيح داده شده است. (آيه‏13 تا19)

در آيات سه گانه سوره انعام كه از آيه‏151 شروع و به‏153 ختم مى‏شود، ده فرمان مهم بيان شده است، كه قسمت مهمى از اصول اخلاقى را در برگرفته از جمله: ترك ظلم و ستم، سبت‏به فرزندان، ايتام، عموم مردم; و رعايت عدالت در برابر هر كس، و ترك جانبدارى تعصب‏آلور از نزديكان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نيز پرهيز از زشتكاريهاى ظاهر و باطن و همچنين حق‏شناسى در برابر پدر و مادر، و پرهيز از آنچه موجب تفرقه مى‏شود، و نيز اجتناب از هرگونه شرك.