مسائل اخلاقى

اصول مسائل اخلاقى

قبل از ورود در اين بحث لازم است‏يك نگاه اجمالى به اصول مسائل اخلاقى در مكتبهاى ديگر بيندازيم.

1- گروهى از فلاسفه قديم كه از بنيانگذاران علم اخلاق محسوب مى‏شوند، براى اخلاق اصول چهارگانه قائل بودند و به تعبير ديگر، فضائل اخلاقى را در چهار اصل خلاصه كرده‏اند:

1- حكمت

2- عفت

3- شجاعت

4- عدالت

و گاه خداپرستى را هم به آن ضميمه كرده و آن را به پنج اصل رسانده‏اند.

بنيانگذار اين مكتب را «سقراط‏» مى‏توان شمرده،او معتقد بود:

«نيكوكارى (و اخلاق) بسته به تشخيص نيك و بد (يعنى دانائى) است، و فضيلت ‏بطور مطلق جز دانش و حكمت چيزى نيست، اما دانش چون در مورد ترس و بى‏باكى، يعنى آگاهى بر اين كه از چه چيز بايد ترسيد، و از چه چيز بايد نترسيد ملاحظه شود، «شجاعت‏» است، و هرگاه درباره تمناهاى نفسانى به كار رود «عفت‏» خوانده مى‏شود، و هرگاه علم به قواعدى كه حاكم بر روابط مردم نسبت‏به يكديگر است منظور گردد «عدالت‏» است، و اگر وظائف انسان سبت‏به خالق در نظر گرفته شود «ديندارى و خداپرستى‏» است. اين فضائل پنجگانه، يعنى حكمت، شجاعت، عفت، عدالت و خداپرستى، اصول نخستين اخلاق سقراطى است.» (1)

بسيارى از دانشمندان اسلام كه درباره علم اخلاق كتاب نوشته يا بحثهايى داشته‏اند، اين اصول چهارگانه يا پنجگانه را پذيرفته و دقتهاى بيشترى روى آن به عمل آورده، و پايه‏هاى محكمترى براى آن چيده‏اند، و آن را مبناى نگرشهاى اخلاقى خود در همه زمينه‏ها قرار داده‏اند.

آنها در نگرش تازه خود به اين اصول مى‏گويند:

نفس و روح انسان داراى سه قوه است:

1- قوه «ادراك‏» و تشخيص حقايق

2- جاذبه يا نيروى جلب منافع و به تعبير ديگر «شهوت‏» (البته نه شهوت جنسى فقط، بلكه هرگونه خواسته‏اى به معنى وسيع كلمه).

3- نيروى دافعه و به تعبير ديگر «غضب‏».

سپس اعتدال هر يك از سه قوه را يكى از فضائل اخلاقى دانسته‏اند كه به ترتيب «حكمت‏» و «عفت‏» و «شجاعت‏» ناميده‏اند.

سپس افزوده‏اند: هرگاه نيروى شهوت و غضب در اختيار قوه ادراك و تميز نيك و بد قرار گيرد، «عدالت‏» حاصل مى‏شود كه اصل چهارم است.

به‏تعبير ديگر، تعادل هريك از قواى سه گانه مزبور به تنهائى فضيلتى است كه حكمت و عفت و شجاعت نام دارد، و تركيب آنها با يكديگر، يعنى تبعيت‏شهوت و غضب از نيروى ادراك، فضيلت ديگرى محسوب مى‏شود كه عدالت نام دارد; چرا كه بسيار مى‏شود، انسان، شجاعت كه حد اعتدال نيروى غضب است دارد ولى آن را بجا مصرف نمى‏كند(مثل اين‏كه آن‏را درجنگهاى بيهوده و بى‏هدف به‏كار مى‏گيرد، دراينجا شجاعت وجود دارد ولى عدالت نيست، اما اگر اين صفت فضيلت (شجاعت) در راه يك هدف عالى و عقلانى به كار گرفته شود، يعنى با حكمت آميخته گردد، عدالت‏به وجود مى‏آيد.

به اين ترتيب، اين گروه از دانشمندان اسلام، تمام فضائل و صفات برجسته انسانى را زير پوشش يكى از اين چهار اصل قرار داده‏اند، و عقيده دارند فضيلتى نيست جز اين كه تحت‏يكى از اين چهار عنوان جاى مى‏گيرد و بعكس، رذائل همواره در طرف افراط و تفريط يكى از اين چهار فضيلت است.

براى توضيح بيشتر درباره اين مكتب اخلاقى به كتاب «احياءالعلوم‏» و «محجة‏البيضاء» و ساير كتب معروف اخلاقى مراجعه شود. (2)

نقد و بررسى

تقسيم فضائل به چهار شاخه اصلى كه در تحليل بالا آمده بر خلاف آنچه در ابتدا به نظر مى‏رسد، ريشه اسلامى مسلمى ندارد، بلكه نتيجه تحليل هايى است كه دانشمندان اسلام از كلمات حكماى يونان گرفته و آن را تكميل كرده‏اند، هر چند در بعضى از روايات مرسله اشاره‏اى به آن ديده مى‏شود.

در روايتى كه به على عليه السلام نسبت داده شده است چنين مى‏خوانيم:

« فضائل چهار نوع است: يكى از آنها حكمت است كه ريشه آن در تفكر مى‏باشد، دومى عفت است كه اساس آن شهوت است، سومى قوت است و اساس آن در غضب است، و چهارمى عدالت است و ريشه آن در اعتدال قواى نفسانيه مى‏باشد.» (3)

اين حديث گرچه هماهنگى كامل با تقسيمات چهارگانه علماى اخلاق ندارد، ولى نزديك به آن مى‏باشد، و همان‏گونه كه در بالا آمد حديث، مرسل است و از نظر سند خالى از اشكال نيست.

1- سير حكمت در اروپا، ج 1، ص 18 (با كمى تلخيص).

2- المهجة البيضاء، جلد 5، ص‏96 و97.

3- بحارالانوار، جلد 75، ص 81، حديث 68.